Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө чугас дьоммун санаан — ахтан ааһыахпын баҕарбытым ыраатта да, түгэн көстүбэккэ суруйбакка сылдьан баран, дьэ суруйарга сананным.
Төрөппүттэрим Улуу Кыайыыны уһансыбыт чулуу дьон буолаллар. Ийэм үлэ, тыыл бэтэрээнэ, Сталин төбөлөөх мэтээлин түөһүгэр иилинэр улахан чиэскэ тиксибитэ. Аҕам эт хаанынан сэрии толоонугар өстөөхтөрү кытта киирсибит хорсун буойун буолар.
Мин Шадрин-Сидоров Эркин (Семён) Петрович тохсунньу 7 күнүгэр 1944 сыллаахха Эбээн Бытантай Саккырыыр нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм.
Ийэм Шадрина Ольга Ивановна, 1904 сыллаахха ыам ыйын 25 күнүгэр Омолой үрэх үрдүгэр табанан көһө сылдьар эбээн дьиэ кэргэнигэр күн сирин көрбүт. Бииргэ төрөөбүт 16 оҕоттон бэһис оҕо эбит. Ийэлээх аҕата үйэлэрин саастарын тухары таба иитиитигэр үлэлээбиттэр. Аҕата Уйбаан ол саҕанааҕы кэмҥэ куортуктаах кулуба эбит. Ийэтэ Балбаара дьахтар төрүүрүгэр көмөлөһөн элбэх оҕону күн сирин көрдөрбүт, кини 120 сааһыгар дылы олорбут улуус биир саамай уһун үйэлээҕинэн ааҕыллара саарбаҕа суох. Ольга Ивановна үйэтин тухары үлэ үөһүгэр сылдьыбыта. Балыыһаҕа, бэкээринэҕэ, оскуолаҕа, интернакка, дьааһылаҕа поварынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Үчүгэй үлэтин иһин кини 1945 сыллаахха, Кыайыы буолбутугар, оройуоҥҥа бастакынан Сталин мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Астыыра минньигэһин дьон бары билэр буоланнар сакаастаан бырааһынньыктарга, ыһыахтарга кинини ыҥыран астатааччылар. Ийэм 5 оҕоломмутуттан илиитигэр тутан хаалбыта мин, соҕотох уола Сэмэн буолабын. Мин төрөөбүппэр улахан өлбүт уолун аатын биэрбитин үйэтин сааһын тухары кэмсиммит. Былыргы үгэһинэн олоҕу олоро илик өлбүт оҕо аатын бэриллиэ суохтааҕын билбэккэ, кыра уолбар ол ааты биэрэн кэбиһэн, оҕом олоҕо табыллыбата быһыылаах диирэ үһү.
Мин ийэм өлбүтүн кэннэ тимиринэн бэйэм сваркалаан ограда оҥорбутум. Төрүт олохтоох эбээннэргэ тимир ограда оҥоһуллуо суохтаах, мас буолуохтаах эбит. Эдьиий Дора Саккырыырга кэлэ сылдьан көрүөлэммит, ол көрдөҕүнэ ийэм оградатын өрө көтөҕөн турар уонна оҕом Сеня дьоллоох буоллун, кэргэннэннин, оҕолоннун диэхтиир үһү. Оннук курдук, ийэм барахсан миигин дьоллоох буоларбын баҕарара. Эдьиий эппитинэн, оҥоһуллубут турдун, тыытымаҥ, мин көннөрүөм диэбит. Ол кэннэ ийэм оградатын иһигэр таһыгар, киһи үрдүгүн саҕа мутукча силигилии үүммүтэ. Эдьиий Дора Сэмэни үчүгэй дьоннор оҕолоро, барыта этэҥҥэ буолуо диэбит. Онтон ыла дойдубар дьон миигин ылынар буолбута.
Сэрии кэмигэр, 1943 сыллаахха, аҕам кэргэнэ Моисеева Клавдия Эбээн Бытантайга бырааһынан ананан кэлэр. Аҕам Сидоров Петр Васильевич, сэрии кыттыылааҕа, кинини кытта кэлэн балыыһаҕа завхоһунан үлэлиир. Ийэм ол кэмҥэ балыыһаҕа поварынан үлэлии сылдьыбыт. Клавдия аҕабынаан оҕолоро суох буолан, ийэбин кытта нууччалыы эттэххэ “суррогатное материнство” диэҥҥэ кэпсэтиһии ыыталлар. Ол түмүгэр мин күн сирин көрөбүн. Клавдия кииммин быспыт киһи буолар. Кини сылаас илиитинэн миигин төрөтөр. Аҕам бэйэтин аннынан миигин суруттарар уонна ийэбиттэн ыла сатаабытын биэрбэтэх. Ол иһин мин төрөөппүн кытта атын кыыс оҕону ииттэ ылаллар уонна Ленскэй Бэчинчэтигэр көһөн барбыттар.
Ийэм аҕам туһунан олох кэпсээбэт, сэриигэ өлбүт диэн кэпсиир этэ. 12 сааспар ийэм балтын уола Сэмэн Ленскэйгэ үлэтинэн тиийэ сылдьан портка аҕабын көрсө түспүт. Ол кэннэ аҕам аах миигин проезтаан Бэчинчэҕэ сайын пароходунан бэйэлэригэр ылаллар. Кэргэнин кытта наһаа үчүгэйдик көрсүбүттэрэ. Онно тиийэн оскуолаҕа үөрэммитим. Аҕам лесхозка леснигынан, кэргэнэ Клавдия кылаабынай бырааһынан үлэлиир этэ. Онно кинилэр хайдах көрсөн ыал буолбуттарын кэпсээннэриттэн истибитим. 250 десаны самолекка олордон баран сорудахха көппүттэр. Аҕам штурвалга олорбут, суһаллык горючайы сабар наада буолбут. Аҕам атын киһини олордон баран бэйэтэ баран саппыт. Самолеттара хата этэҥҥэ сири булбут. Кини ол сабарыгар улахан доргуйууну, контузияны ылан өйө суох сыттаҕына, өлбүт дии санаабыттар. Клавдия медик буолан аҕам тыыннааҕын билбит уонна кини көрүүтүнэн — истиитинэн бэттэх кэлбит, киһи буолан ыал буолбуттар. Аҕам 7 бииргэ төрөөбүт ини-биилэр эбит. Бары сэриигэ сураҕа суох сүппүттэр. Сэрии кэнниттэн көрдүү сатаабыт да булбатах. Кыһын ийэбин ахтан төттөрү дойдубар төннүбүтүм. Аҕабын кытта сибээспитин быспатахпыт. Онтон ыла наар билсэр, суруйсар этибит. Аҕам кэргэнэ Клавдия полковник званиелаах, сэриигэ бырааһынан сылдьыбыт. Миэхэ сыһыана адьаһын үчүгэй этэ. Олорбут Бэчинчэлэригэр улахан убаастабылга сылдьар дьон этилэр. Аҕабар мин соҕотох оҕо буоламмын кэргэннэн оҕолон, кэннибититтэн салҕыыр дьонно хааллар диир этэ.
Мин билигин 82 сааспар бардым. Бу кырдьан олорон дьоммун санаан ыллахпына, уһулуччу да үчүгэй, күүстээх дьонтон мин төрөөбүппүн эбит. Эдьиий Дора, бу үчүгэй дьон оҕолоро диэн төрөппүттэрим туһунан мээнэҕэ эппэтэх эбит дии саныыбын.
Шадрин-Сидоров Эркин (Семён) Петрович,
1941–1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэрии сылларын оҕото