Быйыл Улуу кыайыы өрөгөйдөөх 80 сылын бэлиэтиибит. Мин Сэбиэскэй былаас саҕана октябренок, пионер, комсомол түмсүүлэрин ааспыт киһи, Аҕа дойдуга бэриниилээх буолуу тыыныгар иитиллибит киһи, хайдах даҕаны бу үөрүүлээх түгэни бэлиэтээн тугу да суруйбахха ааһардыахпын баҕарбатым.
Киһи олоҕор саамай алдьархайдаах уонна алдьатыылаах сэрии буолар. Сэрии диэн ѳлүү-сүтүү, сир — дойду урусхалланыыта, аччык, муор-туор олох. Сэрии диэн хас биирдии киһи дууһатын кыланыыта.
Аҕа дойду сэриитин кэмигэр төһөлөөх дьон олоҕо быстыбыта буолуой, төһөлөөх геройдуу быһыы сэрии толоонугар да, тыылга да оҥоһуллубута буолуоҕай. Бүттүүн бар дьон, Ийэ дойдуга күүстээх бэриниилээх буолан, Кыайыыны ситистэхпит.
Сэрии кэмигэр оҕо саастара ааспыт, ол кэмҥэ оҕо да дьон буоллар үлэлээн Кыайыы туһугар кылааттарын киллэрсибит, күндү дьонум, төрөппүттэрим туһунан, кинилэр олохторун-үлэлэрин сырдатан суруйабын. Аҕам Попов Андрей Андреевич 1930 сыллааҕы төрүөх этэ. Кини Эбээн-Бытантай национальнай улууһун Бочуоттаах олохтооҕо этэ, Ленин орденын кавалера, Тыыл уонна Үлэ бэтэрээнэ, Соцалистическай үлэ туйгуна уонна “Гражданскай Албан аат” бэлиэ хаһаайына, тыа хаhаайыстыбатын выставкатын ВДНХ хас да төгүллээх кыттыылааҕа, Ленин 100 сааhын туолбутугар аналлаах мэтээл уонна тыа хаһаайыстыбатыгар ситиһиитин иһин боруонса мэтээл хаһаайына. Улуу Кыайыы үбүлүөйдэрин мэтээллэринэн уонна РСФСР Верховнай Советын аатыттан Бочуотунай грамотатынан наҕараадалардаах, Саха АССР Верховнай сэбиэтин, Саккырыыр оройуонун уонна Аллараа-Бытантай нэhилиэгин сэбиэттэрин депутата талыллан үлэлии сылдьыбыта.
Мин ийэм, Попова (Лаврова) Ульяна Николаевна 1937 сыллааҕы төрүөх, сэрии кэмин оҕото. Кини сэрии кэмин оҕолоро диэҥҥэ киирсэр. Ийэм аччыктааһыны, тоҥууну-хатыыны этинэн-хаанынан билбитэ. Сэрии саҕаланыытыгар кини баара-суоҕа 4 саастаах этэ. Сэрии буолуон икки сыл иннинэ, ийэлэрэ оһолго ѳлѳн, алта бииргэ тѳрѳѳбүттэр, хара суох аҕаларыгар хаалбыттар. Бары иккилии сылынан араа-бараа оҕолор эбиттэр, кинилэртэн саамай кыралара ийэм. Сэрии саҕана эһэбит, Лавров Николай Иннокентьевич, дьаамщиктар табаларын көрөөччүннэн үлэлээбит эбит. Дьааҥы сиригэр элбэх киһи сутаан ѳлүѳҕүн дьабарааскылаан аһаан, тыыннаах ордубуттара диэн билиҥҥэ диэри кэпсииллэр. Кырдьык да оннук этэ. Ийэм кэпсииринэн кинилэр эмиэ дьабарааскыны, сайын хаһаас мунньан уурунан, сиэн тыыннаах хаалбыттар. Ону ийэм маннык ахтара: «Аҕам күѳх окко сууламмыт эти киллэрэн сиэтэрэ. Ону ыйытарым «Бу туох этэй?» диэн, аҕам «куобах буута» диэн хоруйдааччы. Билигин куобах буутун сиэн, сиэн кэллим да оннук тастаах (сыалаах) куобах буутун кѳрбѳтѳҕүм. Аҕам барахсан сайын дьабарааскылатан баран, буһаран күѳх окко суулаан хаһаанар уонна кыһын киллэрэн сиэтэр эбит. Онон, мин, дьабарааскы баар буолан тыыннаах хаалбыт киһибин». Аны бурдук диэн олох суоҕун кэриэтэ эбит. Кыра норма бурдугу биэрдэхтэринэ, лабыктаны үлтү мэһийэн баран, бурдугу кытта буккуйан лэпиэскэ буһаран сиэтэллэрэ. Ону ийэм оннук буһарыллыбыт лэпиэскэ наһаа үллэрхэй буолара диэччи. Аны сороҕор тириини үтэн сиэтээччилэр диирэ. Ыаллыы чугас биир балаҕаҥҥа оҕонньордоох эмээхсин бааллара онно тиийдэхпинэ тириини үтэн сиэтээччилэр, оччотооҕу кэмҥэ ол минньигэһэ сүр этэ диэн кэпсиирэ. Ити курдук мастан-оттон тардыһан сэрии сылларын туораабыттар. Ийэм бэйэтэ үөрэнэр кыаҕа суох буолан, саатар оҕолорум үөрэхтээх, идэлээх дьон буоллуннар диэн, биһигини кыра эрдэхпититтэн үөрэҕи өрө тутарга ииппитэ. Кыалларынан барыбытыгар идэ ыларбытыгар көмө, өйөбүл буолбута. Кэлин оҕолорум бары идэлээхтэр, үчүгэй үлэһит дьон буоллулар диэн үөрэрэ, киэҥ туттара.
Ийэм, Попова Ульяна Николаевна, 1959 сыллаахтан 1971 сылга диэри аҕабытын өйөөн, ыстаадаҕа, чуумсугунан үлэлээбит.
Ол ининээҕи сылларга саһаан да саһааннаспыт, повар көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээбит. 1969 сыллаахха Батагайга олоро сылдьан, биир сыл, базаҕа охранниктаабыт. Онтон эмиэ манна, Кустуурга кэлэн, эмиэ 1970 сылтан 1972 сылга диэри ыстаадаҕа үлэлээбит. Онтон 1972 сылтан ыла пенсияҕа тахсыар диэри, балыаһаҕа санитарканнан, хачыгаарынан 20 сылы быһа үлэлээбитэ.
Ийэм «Медаль материнства» II степенинэн 1968 сыллаахха, онтон I степенинэн 1972 сыллаахха, орден «Материнская слава» III степенинэн 1973 сыллааха наҕараадаламмыт.
Төрөппүттэрбитигэр, 2009 сыллааха, «За любовь и верность» Российскай мэтээли туттарбыттара. Кинилэр 53 сыл бииргэ олорбуттара. Ийэбит, аҕабыт үлэтинэн өрө таһаарыылаах сылларыгар даҕаны, санаа түһүүлээх кэмнэригэр даҕаны мэлдьи аттыгар баара, өйөбүл буолара.
Оттон аҕам, Попов Андрей Андреевич сэрии саҕаланыытыгар 11 саастаах этэ. Кинини төрөппүттэрин кытары, сэрии саҕана Ворошилов колхозтан, Эндыбаалга, Кэбээйи сиригэр, ыытан сибиниэс хостооhунугар, рабуочайдарга «Олень» совхозка, табаhытынан үлэлэппиттэр. Бары иннэ 7 сыл, 1947 сылаахха диэри үлэлээбиттэр. Онон табаһыт быһыытынан үлэтин 11 сааһыттан саҕалаабыт. Табалыырын быыһыгар куобахха туһах иитэр эбит. Куобах тириититтэн ийэтэ үтүлүк тигэн фроҥҥа ыыталларыгар туттарара. Ити кэнниттэн дойдуларыгар, «Ворошилов» колхозка төннөн кэлэн табаhытынан үлэлээбиттэр. Аҕам дьоннорун кытта «Ворошилов» колхозка 1954 сыллааахха диэри үлэлээбит. Онтон совхозка кыладыапсыгынан үлэлээбит. Ол саҕана Саккырыыртан Сэлээбиргэ диэри биир совхоз этэ. Наhаа киэҥ, ыраах сири атынан сылдьан, совхоз баайын: этин-арыытын, тарын барытын тутара ааҕара. Кыладыыпсыктыы сылдьан ыстадаҕа да тахсан үлэлии түhэр эбит. Ол быыһыгар Саккырыырга оскуола тутуутугар бэрэбинэ тиэйсиитигэр үлэлэспит. Аны туран 1957 сыллаахха Кустуурга бастакы массыына кэлиитин арыаллаан аҕалсыбыт. Ону аҕам маннык кэпсээччи: «1957 сыллаахха бастакы массыына аҕалыытыгар Верхоянскайга бара сылдьыбыппыт, мантан 7 киhи этибит: Сыроватскай Иннокентий Гаврильевич, Сыроватский Владимир Николаевич, Рожин Петр Петрович, сорохторун умнубуппун. 17 табанан барбыппыт. Кэлэн иhэн биир сиргэ массыынабытын үрүйэ хаспаҕыгар түhэрэн кэбиспиппит. Улахан баҕайы трост быалаах этибин, ону 17 табабытын ыттыы көлүйэн баран, мин сиэттим, массыына газтаабытыгар тартым, онно табалар ньылбы тардан ылбыттара, онтон тахсан газтаабытыгар троhун быhа тарпыттара. Мин табаларбын нэhиилэ тохтоппутум, маска эрийэ тутан, тардан. Таба оннук күүстээх, сатабыллаах сатаан туттар киhиэхэ. Онтон Бытантайга киирэн массыынабытын, Кумах Сыhыыга ууга тvhэрдибит, анна муус буолан массыынабыт онно олорон хаалла. Ону кэhэ сылдьан мууhун ыраастаан, биир киhибитин Кустуурга көмө көрдөөн ыыттыбыт. Ол сырыттахпытына Горохов Егор Николаевич атынан кэллэ, Мандыыйа олохтооҕо, эмиэ көмөлөстө. Онон мууhу кэhэ сылдьан мууhун ыраастаан, атынан көмөлөhүннэрэн массыынабытын бэйэбит таhаардыбыт. Суопарбыт Савин Иннокентий диэн быhылаах этэ, дойду киhитэ. Кустуурбут онтон 3 көс курдук. Дьэ айаннатан тиийэн эрдэхпитинэ, Мандыыйаны туораабыппыт кэннэ, Бөтүгэн баhын устунан киhи бөҕө, эдэр кырдьаҕас бары, көмөлөhө иhэллэрин көрсүбүппүт. Оннук түмсүүлээх этибит. Онтон Кустуур чугаhаабытын кэннэ Степан Филиппович Борисов: «Тохтооҥ, митинг тэрийиэхпит» диэн биhигини тохтоппута. Онно тиийбиппитигэр, үлдьү массыына үрдүтүгэр биhиги турбуппут. Бастакы массыына кэлбитинэн эҕэрдэлээбиттэрэ, суоппарбытыгар 2 уостаах сааны бириэмийэлээбиттэрэ, миэхэ 250 суолкуобайы биэрбиттэрэ, сорохторго 200 суолкуобайы биэрбиттэрэ. Онон бастакы массыына Кустуурга 1957 сыллаахха, маайга кэлбитэ”.
Аҕам, Андрей Андреевич «Ленинскэй» совхозка үлэлиир сылларыгар куруук инники күөҥҥэ, бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьыбыта, оройуон, республика чемпион табаһыта буолбута. Ол иһигэр оройуонугар 5 төгүл 1960, 1963, 1964, 1966, 1968 сылларга чемпионнаабыта. Ити сылларга бөдөҥ табаны 99,6%, 98%, 98,5%, 96,5%, 98,7% тыыннаахтыы ииппиттэрэ, тугут ылыытын 92,7%, 84%, 81,9%, 82%, 87% буоларын ситиспиттэрэ.
Ыстаада бөдөҥ табата ити сылларга 1100-тэн 1300-кэ диэри, ол иһигэр тыһыта — 1500-714-кэ дылы буолар эбит. Таба ыстаадатыгар үлэлээбитин, ситиһиилэрин, үлэлэрин-хамнастарын туһунан аҕам бэс ыйын 19 күнүгэр 2007 сыллаахха, 77 саастаах эрдэҕинэ суруттарбыта: «Мин 1959 сыллаахха табаҕа үлэлии сырыттахпына Валентина Гаганова бачыымынан ыҥырыытынан «Эдэр, доруобай дьон хаалыылаах, үлэ тохтубут сиригэр баран өрө тардыахтаахтар» диэн райком, райкомол миигин №4 ыстаадаҕа биригэдьииринэн анаан үлэҕэ таһаарбыта. Онно дьиэ кэргэммин көһөрөн үлэлии тахсыбытым. Кэргэним Ульяна Николаевна чуум үлэһитинэн үлэлээбитэ.
1965 сылга диэри наар үрдүк көрдөрүүнү ситиспитим: төрүөххэ уонна улахан табаны иитиигэ. Бу ыстаадаҕа 1965 сылга дылы үлэлээбиппит. №4 ыстаада үлэтэ кырдьык тупсубута. Улахан таба иитиитэ 95% үрдүк, оттон тугуту ылыы 80%-тан тахса буолбут.
Онтон Саккырыыр хаалыылаах №9 ыстадатыгар ыыппыттара. Онно дьиэ кэргэммин кытта көhөн тиийэн үлэлээбиппит. Итиннэ 1971 сыллаахха диэри үлэлээбиппит. Онтон эмиэ төттөрү Кустуур №7 ыстаадатыгар, эмиэ халыылаах ыстаадатын тут диэбиттэригэр көhөн кэлбиппит, онно үлэлээбиппит. Биир сыл иhигэр эмиэ үрдvк көрдөрүүнү ситиспитим.
Yлэ хаhан баҕарар, ханна баҕарар уопсай салайааччыттан улахан тутулуктаах. Кинилэр ирдэбиллэрэ, үлэҕэ аттаран туруоруулара улахан оруолу ылар. Ол курдук салайааччыларынан үлэлээбиттэрэ: табаҕа үлэлиирим саҕана «Ворошилов» колхозка председателинэн үлэлээбитэ Колесов Прокопий Григорьевич, совет председателинэн Горохов Алексей Егорович. 1954 сыллаахха холбоhуктааһын буолбута, 5 колхоз холбонон «Ленин» аатынан совхоз буолбута, онтон кэнники «Ленинскэй» совхоз буолбута. Онно үлэлээбиттэрэ: Борисов Степан Филиппович, Сыроватскай Константин Афанасьевич, Константинов Василий Константинович, Стручков Степан Николаевич, Горохов Христофор Гаврильевич, Слепцов Иннокентий Николаевич, Слепцов Иннокентий Николаевич, Сотрудников Иван Борисович, Аммосов Алексей Николаевич, Старостин Гаврил Гаврильевич, партком Гоголев Перт Никотонович. Зоотехнигынан, ветерарынан үлэлээбиттэрэ: Бочкарев Дмитрий Алексеевич, Мушников Евгений, Аммосова Матрена Егоровна.
Миигин кытта бииргэ үлэлээбит табаhыттарбын ахтан аастахха: «Ворошилов» колхоз саҕана, холбоhуктааhын саҕана Попов Павел Афанасьевич, Попов Афанасий Афанасьевич, убайбын кытта Попов Алексей Андреевич буолан үлэлээбиппит. Харгыйа үрэххэ, Саhыл Быталаах уонна үрэх баhыгар Дьоллооҥҥо түөлбэлээн Поповтар олорбуттара. Сыанаан уонна Эгээкий диэн үрэхтэргэ сайылааччылар. «Ворошилов» колхоз төрдө, табалара бу Поповтар уонна мин эhэм Баhычча Баhылай табалара буолаллар.
Онтон кэнники үлэлээбитим Слепцов Иннокентий Иннокентьевич, Старостин Егор Дмитриевич – ити бастыҥ табаhыттарым этэ, Колесов Василий Василевич, Слепцов Михаил Иннокентьевич, Горохов Николай Семенович, Слепцов Николай Николаевич, Слепцов Степан Кириллович, Слепцов Семен Кириллович, Стручков Иннокентий Герасимович, Колесов Егор Васильевич, Никитин Кызыл Николаевич, Горохов Степан Афанасьевич, Слепцов Егор, Колесов Константин Николаевич, табаhыт Попов Василий Васильевич аҕата, Колесов Роман Тихонович, Колесов Василий Тихонович, Горохов Афанасий Афанасьевич. Бу сылларга таба үлэтэ күүскэ сайдыбыта, 20-тэн тахса тыhынча табалаах этибит. Ол барыта күүсттээх үлэттэн тахсара, табаны түүннэри-күнүстэри манааhынтан, көрүүттэн-истииттэн. Онтон бөрө баарына кыhыннары манааччыбыт, отуу отто-отто, ыстаада турар сирин тула, кутаа оттооччубут, тохсунньу саҕана. Табаҕа үлэлиир киhи бэйэтэ ветеринар буолуохтаах, бэйэтэ табаны сатаан эмтиир киhи буолуохтаах. Мин бэйэм табаны укуолаан, көрөн-истэн эмтиир идэлээх этим. Ол саҕана ветеринарнай үлэ үчүгэй этэ. Таба эмин баарынын биэрээччилэр, ону сатаан туhанааччыбыт. Биирдии ыстаадаҕа 2-лии тыhыынчаҕа тиийэ таба баар буолар. Ахсаан саҕана сүтүк суох буолааччы. Ол буостууктар, табаһыттар кыhамньыларынан, сайыҥҥы бириэмэҕэ маршруту сатаан туhаныыттан, график быhыытынан саҥаттан саҥа сиргэ таба аhылыгын батыhан көhө сылдьыыттан. Таба уойуута, таба ахсаана элбиирэ, туруга тупсуута буолар. Орто тыыннаах ыйааhына тыhы таба — 100-тэн тахса, ортотунан аҥардас этин ыйааһына 50 киилэ буолар гына ситиhээччибит, улахан таба – тыынаҕа 140 киилэ, этэ 70-80 киилэ буолар этэ. Биир түгэни ахтан аастахха: арай Кустууртан дьон эт тута кэлбиттэр, онно мин эккэ таба туттарыытыгар тыhы табаны ортотунан тыынааах этин ыйааhынан 100-ча киилэҕэ тиийэри туттарбытым. Ол саҕана ыстааданы Бытантай илиҥ диэкитигэр туруорбутум. Барыта высший сорт этэ. Оннук уойар сирэ Бытантай илиҥ өттө. Онно дьиэ игин туттарбытым.
Ити үлэлиирим устата ыстаада оҕолорун наар табаҕа, хамнас төлөөн, үлэлэппитим, үөрэппитим. Ол оҕолор бары чулуу табаhыт буолуталаабыттара.
Саккырыырга миигин үөрэппит учууталларым: Колесов Егор Васильевич, Слепцова Ольга Николаевна, Алексеев Афанасий, Сэбээҥҥэ Кейментинов Никифор Афанасьевич.
Сэрии иннэ мин ийэм уонна дьоннорум Эдьигээнтэн ындыы тарда сылдьыбыттара. Онно мин кырачаан этим. Ындыы тэйээччилэр хастар да этэ: Никитин Иннокентий Николаевич кэнники бастын булчут буола сылдьыбыта, Никитин Серафим уонна да атыттар. Ити 1937-39 сыллардаахха буолуо.
«Врошилов» колхозка уhун кэмнэ биригэдииринэн Шадрин Иннокентий Иванович үлэлээбитэ. Уонна мин убайым Попов Алексей Андреевич уhун кэмнэ эмиэ биригэдиирдээбитэ уонна наар табаҕа үлэлээбитэ. Убайым Алексей Андреевич ВДНХ кыттыылааҕа, Грузияҕа игин бара сылдьыбыта. Иннокентий Иванович Шадрин кэнники советтыы игин сылдьыбыта. Ол бириэмэҕэ Попова Дария Дмитриевна эмиэ «Врошилов» колхоз ыстаадатыгар табалаабыта. Ити бириэмэлэргэ «Ворошилов» колхоз таба иитиитигэр эмиэ үрдүк көрдөрүүлээх этэ. Таба элбээбитэ, өлүүтэ-сүтүүтэ суох этэ.
1955-56 сыллаардаахха, комсомуол 2 секретарынан үлээлии сылдьар кэммэр, биир ыhыахха бэйэм кыахпынан кыттан: сүүрүүгэ 100 м.- 1 миэстэ; 800 м – 2 миэстэ; мас тардыhыытыгар – 1 миэстэ; тустууга – 1 миэстэ; үрдүгү ойууга – 1 миэстэ; vhvнv ойууга – 1 дуу 2 дуу миэстэ; буурдааhыҥҥа –1 дуу 2 дуу миэстэ. Онон биир түбэлтэҕэ 7 бирииhи ылбыттаахпын. Бириис туттараарыы кулуупка мустубуппутугар, бириис ыларым саҕана, «Бирииhи барытын кини хомуйбут» диэччи да баар этэ.
Ити курдук бары бииргэ биһиги ыарахаттартан толлубахха, тугу барыны бары кыайа тутан таһаарыылаахтык үлэлээбиппит».
Советскай тутул кэмигэр үлэни өрө тутан олох тупсарын, дойду экономикатыгар кылааттарын кэллэрсибит, чулуу үлэһиттэр тустарынан суруйуу, бу билиҥҥи кэмҥэ, дойдуга бэриниилээх буолууга иитиигэ улахан суолталаах.
Попова Елена Андреевна, Кустуур олохтооҕо,
РС(Я) үөрэҕириитин туйгуна 2025 с.