Күндү Эбээн – Бытантай улууһун олохтоохторо, биир дойдулаах дьонум – сэргэм! Эһиги болҕомтоҕутугар Ыһыах ыытыллыытын сиэрин – туомун туһунан саха итэҕэлин тарҕатааччылар Л.А. Афанасьев (Тэрис), А.С. Федоров, А.Н. Павлов (Дабыл), М.А. Попова суруйууларыттан, өбүгэлэртэн кэлбит өйдөбүллэргэ, үйэ чиэппэрдээх фольклор, культура салаатыгар үлэм уопутугар олоҕуран кэлэр сылларга эдэр көлүөнэ ыччат, ыһыах сиэрин – туомун тэрийээччилэр, түстээччилэр туһаныахтара диэн сананан сурукпун саҕалыыбын.
Кистэл буолбатах, ыһыах сиэрин – туомун толорууга дьон билбэтэ үгүс, ол төрүөтүнэн өбүгэлэртэн кэлбит сиэри – туому билбэт биитэр аахайбат, тутуспат буолуу, Ыһыаҕы боростуой бырааһынньык, көр – нар курдук ылыныы буолар.
Ыһыах сиэрэ – туома дириҥ силистээх – мутуктаах, киһини айылҕаны, халлаан куйаарын кытта ситимниир уонна халлаан 9 хаттыгаһыгар тиийэ олорор араас сүдү Айыыларга туһаайан, кинилэргэ анаан сылга биирдэ ыытыллар Итэҕэл сиэрэ – туома толоруллар бэлиэ күн буолар.
Бу күн саха дьоно Үрдүк Айыыларга сүгүрүйэн, кинилэртэн алгыс ылаллар. Айыылар алгыстарын ыраас санаалаах, ыраас эйгэлээх ылаары былыр-былыргыттан олохтоммут үгэс быһыытынан саха дьоно Ыһыах күнүн иннинэ олох эрдэттэн дьиэни – уоту, олорор сири (тулалыыр эйгэни) уонна бэйэни төһө кыалларынан ыраастаналлара.
Ыһыах Үрүҥ Тунах кэмигэр ыһыллара, бу кэмҥэ хараҥаны халбарытар сырдык баһыйар кэмэ, айылҕа силигин муҥутаан ситэн, киһи барахсан иэнэ ирэн, көҕө көбөн көнньүөрэр кэмэ, көтөр – сүүрэр аймахха (кыылга – сүөлгэ) эмиэ үтүө кэм.
Ыһыах алгыһа киһи сыллааҕы олоҕун түстүүр, салайар, ол иһин саха киһитэ барыта Ыһыахха сылдьан, Айыыларга тиийэр алгыстаах тойуктарга, оһуохайга, ырыаҕа – тойукка, араас күрэхтэргэ кыттан сүрүн бөҕөргөтүөхтээх, сылы туоруур күүс – сэниэ ылыахтаах. Онон, саха Ыһыаҕа бэрт дириҥ суолталаах биир сүдү тэрээһин буолар.
Ыһыах тэрээһинин буоллун – хааллын диэбэккэ ис дууһаттан, ыраас санаанан салайтаран, дьону таптаан – ытыктаан туран, кинилэргэ дьолу, үөрүүнү, үтүөнү – кэрэни бэлэхтиир сыаллаах тэриллиэхтээх.
Кистэл буолбатах, улуус – улуус, нэһилиэктэр аайы ыһыахтар араастык ыытыллаллар, алгысчыттар да алгыһы араастаан түһэрэллэр. Сорох ыһыахтар көр – күлүү бырааһынньыгын курдук сиэри – туому ситэри тутуспакка ыытыллалларын көрөбүт. Ыһыахха Алгыһы күрэхтэһэ – күрэхтэһэ, хос – хос этии, түһэрии олох сыыһа!
Алгыс биирдэ эрэ толоруллар, тоҕо диэтэххэ Алгыс Айыыларга тиийдэҕинэ Айыылар сиргэ кэлэллэр, дьоҥҥо чугаһыыллар, айыы дьонун арчылыыллар. Онон барыта кэмнээх – кэрдиилээх буолара, биир торумунан (канонунан) толоруллара ордук.
Билигин Ыһыахха аналлаах туох, ханнык сиэрдэр – туомнар, тэрээһиннэр оҥоһуллууларыгар тохтуохпун баҕарабын:
- Бастатан туран, ыһыахтыыр сиргэ дьон сынньалаҥнык уонна табыгастаахтык айаннаан тиийэригэр «айан аартыга» аһаҕас уонна көнө буолуохтаах. Суолу – ииһи ыйар бэлиэлэр туруоруллуохтаахтар.
- Түһүлгэҕэ киирэр ааҥҥа сиэл ситиигэ салама ыйаныахтаах, күөх чэчир анньыллыахтаах.
- Ыһыах саамай тутуһуллар үгэһэ – Айыыларга сүгүрүйүү, кинилэри «алы гынан» бэлэх – туһах уунуу, ол аата Ыһыах иннинэ сылгы биитэр ынах сүөһү өлөрүллэн, кини хаана – сиинэ Сир Ийэҕэ иҥэн Үрдүк Айыылары аһатыахтаах. Бу аата Айыы киһитин оннугар сүөһү толук туттуллуохтаах. Бу толукка туттуллубут сылгы, ынах этэ, иһэ – үөһэ бар дьоҥҥо уос – тиис үллэһиллэн, сай ортото «хараны» (эти) сиэбит саха дьонугар күүс – сэниэ эбиэхтээх, үөрүүлэрин үрдэтиэхтээх, истэрин – үөстэрин эмтиэхтээх. Бу түҥ былыргыттан тиийэн кэлбит өбүгэ хаһан да, ханнык да кэмҥэ кэһиллибэт үгэһэ.
- Салама ыйааһына – бу туспа сиэр – туом, кини Аан Дойду иччитигэр – Аан Алахчын хотуҥҥа ананан оҥоһуллар. Өбүгэлэрбит бэйэлэрин Ийэ Айылҕа оҕолорунан ааҕыналлара, ол сиэринэн тулалыыр эйгэлэрин кытта эттиин – хаанныын, өйдүүн – санаалыын биир ситимҥэ олорорго кыһаллаллара. Ытык Айылҕаҕа сиэрэ суох сыһыаннаһары «улахан аньыынан» ааҕаллара. Салама – Айыы далаһата, дьолу, уйгуну тардар аналлаах, дьайыы – куһаҕаны киллэрбэт үрүҥ санаа утаҕа! Салама – бу сири тыытыма, ытыктаа диэн бэлиэ, дьону харыстыыр аналлаах. Айыылар сиргэ үктэммэттэр, кинилэр саламанан далаһаланан дьоҥҥо чугаһыыллар. Салама ыйааһына туспа сиэрдээх – туомнаах уонна араастаах.
- Айыылартан алгыс түһэриитин туомун алгысчыт оҥорор. Алгысчыт сыыһа – халта тылы саҥарыа суохтаах, тылын – өһүн сааһылыахтаах. Алгыс саха итэҕэлиттэн үөскээбит, аал баһын хоҥнорор сүдү күүс – тыл күүһүнэн оҥоһуллар, ол иһин алгысчыт бастаан улахан түмсүү, Ыһыах буолуо 1 хонук иннинэ Айыылартан көҥүл ылар. Алгыс сыыһа этилиннэҕинэ тутатына биитэр 3 хонон баран биллиэхтээх. 3 хонук иһигэр туох да биллибэтэҕинэ алгыс сөпкө түһэриллибитинэн ааҕыллар.
Алгысчыт Ыһыах күн анал таҥас таҥнан, сылгы, убаһа тириититтэн сон, этэрбэс кэтэн, төбөтүгэр сылгы баһын сүлэн тигиллибит бэргэһэ кэтэн (оччоҕуна Дьөһөгөй Айыыта кини тылын – өһүн үчүгэйдик ылынар), илиитигэр үс сиэллээх, үс хатыҥ (биһиэхэ тэтиҥ буолуон сөп) лабаата далбыырынан суолун ыраастанан түһүлгэҕэ киирэр. Кини кэнниттэн арыалдьыттара, битииһиттэрэ 12 – 14 саастаах, харата суох ыраас оҕолор 9 уол – суолу солооччулар уонна 9 кыыс – арыалдьыттар битийэн – үҥкүүлээн киирэллэр. Алгысчыт алгыс этэр кэмигэр дьаҕа, чуораан, хомус тыаһа холбоһон тыаһаан алгыһы күүһүрдэн биэриэхтэрин сөп.
Алгыһыт этэн баран үрдүк Айыыларга туһаайан: «Үрдүк Үрүҥ Аар Тойон, Аан Дойду иччитэ – Аан Алахчын хотун» «Айахтаах амсайа илигинэ, тумустаах тоҥсуйа илигинэ айыы аһыттан, кымыспытыттан амсайыҥ дуу!» — диэн баран үрүҥ сиэллээх чороон айаҕын үөһэ диэки илиитин уунан туран 3-тэ «дук» гыныахтаах. Ол кэнниттэн түһүлгэ ортотугар турар холумтан хаҥас өттүгэр атаҕынан сөһүргэстээн олорон Үрдүк Айыылары (ааттарын ааттыан сөп), Аал Уот Иччитин – Хатан Тэмиэрийэни, Аан Дойду иччитин – Аан Алахчын Хотуну уохтаах кымыһынан, арыылаах алаадьынан, айыы аһынан – саламаатынан айах тутар. Маны барытын илиитин иһинэн (ол аата илиитин бэйэтин диэки салайан) кутуохтаах. Ол кэнниттэн туран чороонноох кымыһыттан эбир хамыйыҕынан баһан ыла – ыла кымыһы илиитин иһинэн, түһүлгэни иһинэн төгүрүччү хаама сылдьан күдээриччи ыһыахтаах.
Ыһыах диэн «кымыһы ыс, ыһыахтаа» диэн өйдөбүллээх, ол аата Ийэ Айылҕаны, от – мас иччилэрин үрүҥ илгэнэн аһатыы – күндүүлээһин туома.
- Алгыс толоруллуутун кэнниттэн түһүлгэҕэ үүт – маҥан таҥастаах, үрдүк тумустаах хороох бэргэһэлээх Тойуксут киһи (эр киһи биитэр дьахтар) түһүлгэҕэ туран тойук туойуохтаах. Тойук бу салгыны хамсатар күүстээх дорҕоону таһаарар уонна Тохсус Халлааҥҥа тиийэ олорор бары Айыыларга тиийэр сүдү дьайыылаах ырыа. Алгыс уонна Тойук сэргэ тутуллуохтаахтар: кинилэргэ тыл күүһэ уонна күлүүһэ баар. Алгысчыт уонна Тойуксут бэйэлэрин дьайыыларынан Айыылары дьоҥҥо хайыһыннаран айыы тыынын иҥэрэллэр. Алгыс диэн тыл «Алы гын» диэн суолталаах. Тойугу кылыһахтаах, үрдүк куоластаах киһи толороро ордук суолталаах.
- Алгыс этиллибитин, тойук толоруллубутун кэнниттэн «Кымыс үрдүн охторуу» диэн туом оҥоһуллар. Бу туом өйдөбүлэ «Кырдьаҕаһы ытыктаа, убаастаа, тумус тутун» — диэн суолталаах оҥоһуллар. Түһүлгэҕэ баар саамай ытык кырдьаҕас эр киһиэхэ үрүҥ сиэллээх «чороон айахха» кымыһы толору кутан туттараллар. Ол аата ытык кырдьаҕас кымыһы бастакынан амсайар, «кымыс үрдүн охторор», иһэн баран кымыстаах чороонун «Уруй» диэн баран 3-тэ үөһэ анньар. Ол кэнниттэн кырдьаҕаһы миэстэтигэр илдьэн олордуллар, чороонноох кымыстарынан эдэр кыргыттар, биитэр дьахталлар кэритэ сылдьан түһүлгэҕэ олорор дьону күндүүлүүллэр.
Дьэ, бу курдук өбүгэ сиэрдэрин – туомнарын толору толорон баран дьон тарҕаһан түөлбэнэн, аймаҕынан түһүлгэҕэ биитэр анал оҥоһуулаах миэстэлэригэр олорон күргүөмүнэн Ыһыах маанылаах аһын аһыыллар, уохтаах кымыс иһэллэр.
Аһаабыт – топпут, көнньүөрбүт дьон – сэргэ көрү көҕүлүттэн тутан тириилэрэ тэнийиэр диэри сүүрэллэр – көтөллөр, күүстээх күрэхтэргэ күөн көрсүһэллэр, күрэх былдьаһаллар.
Кырдьаҕас да, эмэн да дьон, эдэр ыччат да мустан үөрэ – дьүөрэ үктэнэн, хоннох – хоннохтон ылсан төгүрүччү хаамсан күн тахсыар диэри оһуохайдыахтарын сөп.
Былыргы быдан дьылларга бииртэн биир оһуохайдьыт ыраас, кэрэ, чөллөркөй куоластарынан оһуохай тылын уустаан – ураннаан уу сүүрүгүн курдук тохтоло суох таһаараллара истиэххэ олус кэрэ буолара. Бэл тулалыыр айылҕа, ойуур – тыа, көтөр кытта ыллаһарга дылылара.
Күнү көрсүү сиэрэ – туома түһүлгэ бүтэһик тэрээһинэ. Күнү көрсүү туома күн илин саҕахтан ойон тахсыытын кытта тута оҥоһуллара. Дьон илиилэрин өрө уунан, ытыстарын күн диэки туһаайан «күн утаҕын» тутан, кини күүһүн – суоһун бэйэлэригэр иҥэринэн күүс – сэниэ ылаллара, дууһаларын, өйдөрүн – санааларын күн сырдыгынан ыраастыыллар.
Бу кэмҥэ «арҕаһыттан тэһииннээх Айыы дьоно, көхсүттэн көнтөстөөх Күн дьоно» буоларбытын билинэн Үрүҥ Күнтэн бары баҕа санаабыт туолуутун көрдөһүөххэ сөп. Бу кэнниттэн бар дьон хаҥас ытыстарын хара быардарын туһаайыытынан тутан туран, Үрүҥ Күҥҥэ 3-тэ сүгүрүйэн махталларын биллэрэллэр уонна дьэ дьиэлэринэн тарҕаһаллар.
Ыһыах 2-с күнэ – бу Дьөһөгөй бырааһынньыга. Дьон – сэргэ сынньанан, дуоһуйа утуйан, тото – хана аһаан баран күн ортото ааспытын, күн суоһа уҕараабытын кэннэ олохсуйбут үгэс быһыытынан ипподромҥа «Ат сүүрдүүтүн» бырааһынньыгар бараллара. Бу эмиэ саха омугун үйэлээх үгэһэ буолар. Ат сүүрдүүтүн киһи барыта, оҕотуттан оҕонньоругар диэри сөбүлээн көрөр күрэҕэ.
Ыһыах уонна ат сүүрдүүтүн күрэхтэрин туһунан, ким кыайбыттарын, хотторбуттарын ырыта барбаппыт. Ол олохтоох хаһыаппыт суруналыыс кыргыттара эһиги болҕомтоҕутугар элбэҕи кэпсиэхтэрэ диэн эрэнэбин.
Мин ат сүүрдүүтүн күрэҕэр сыһыаннаан манныгы бэлиэтиибит: хас биирдии аты, кини хаһаайынын, сүүрдээччитин тустарынан, ат төрдүн – ууһун, урукку сылларга ситиһиилэрин туһунан толору информацияны тыа хаһаайыстыбатын салалтатын аппаратыттан талыллыбыт исписэлиис диктор быһыытынан микрофонунан дьоҥҥо толору тиэрдиэхтээх дии саныыбын.
Күрэхтэһиини түһүмэхтэринэн, аттары «сойута», сүүрдээччилэри сынньата – сынньата ыытар ордук табыгастаах буолуох этэ. Быыһыгар микрофонунан сахалыы ырыа – тойук (устуу) холбоноро буоллар көрөөччүлэри да, сүүрдээччилэри да сэргэхситиэх этэ.
Чэ, ити мин тус санаам, манан Ыһыах сиэрин – туомугар уонна ат сүүрдүүтүгэр аналлаах суруйуубун түмүктүүбүн.