Улуус сайдарын, чэчирии тупсарын туһулуур 7 бырайыак кыайыыны ситистэ!

Саха сиригэр 2025 сыллааҕы олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама куонкуруһун түмүгүн ахсынньы ый бүтүүтэ таһаардылар.

 

Үп министиэристибэтэ иһитиннэрбитинэн, куонкуруска барыта 371 муниципальнай тэриллиилэртэн 463 сайаапка киирбит. Сайаапкалар ортолоругар ордук суолларга (75),  маассабай сынньанар сирдэргэ (72 ), уунан хааччыйыыга уонна успуорка (38) сыһыаннаахтар. Бырайыактарынан субсидияны түҥэтиини учуоттаан барыта 334 сайаапка кыайыылааҕынан ааттанна. Ол иһигэр биһиги улууспуттан бэриллибит сайаапканан 7 бырайыак кыайда.

Сиһилии улуус баһылыга Иннокентий Стручков сырдатта.

“Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраама” (ППМИ) Саха сиригэр 2017 сылтан үлэлиир. Бу кэмҥэ 2,5 тыһыынчаттан тахса бырайыак олоххо киирбит. Үбүлээһин уопсай кээмэйэ 5,3 млрд солкуобайы куоһарар.

Бырагыраама чэрчитинэн олохтоохтор көҕүлээһиннэринэн олорор сирдэрин, нэһилиэктэрин, улуустарын тупсарыы үлэтэ барар. Ол үбүлээһинин мэхэньиисимин туһунан эттэххэ, нэһилиэнньэ 3-5%, олохтоох дьаһалта 15% уонна спонсордар (урбаанньыттар, юридическэй сирэйдэр) үбүлээһинин уйуналлар, онтон сүрүн үбүлээһинэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүллэр. Бырайыак олоххо киирэригэр үбүлээһиҥҥэ ити этиллибит 4 кыттыһааччы бары баар буолуохтаахтар.

Сылын аайы бу бырагыраамаҕа кыттыыга квоталар бэриллэллэр. Холобур, нэһилиэктэр биирдии бырайыагы, улуус киинэ үс бырайыагы, улуус бэйэтэ икки бырайыагы сайаапкалыан сөп. Ол аата биһиги улууспутугар саамай элбээбитэ 7 квота буолар. Быйыл нэһилиэктэри кытары ситимнээхтик үлэлээммит, 7 сайаапканы биэрбиппит, биһиги үөрүүбүтүгэр 7 бырайыак барыта кыайда!

Бу 7 бырайыак иһигэр Кустуурга оҕо оонньуур былаһаакката тутуллуоҕа. Былаһаакка анал тэриллэрин ылыыга, тиэйтэрэн аҕалыыга уопсайа 2 689 790 солк. үбүлээһиннээх үлэ ыытыллар. Олохтоох дьаһалта бүддьүөтүттэн 339 790 солк, нэһилиэнньэттэн 70 000 солк, спонсордартан 280 000 солк, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн утарыта үбүлээһиҥҥэ 2 000 000 солк.

Дьарҕаалаахха спортивнай саалаҕа пристрой тутууга 2 477 057 солк. сууммалаах үлэ барар. Бу иһигэр 2 117 537 солк. тутуу матырыйаалын атыылаһыы, 359 520 солк. Дьокуускай куораттан тиэйтэрэн аҕалыы киирэр. Бу иһигэр олохтоох дьаһалта бүддьүөтүттэн 293 557 солк., нэһилиэнньэттэн 56 000 солк., спонсордартан (ИП Захаров Семен Павлович – 177 500 солк, ИП КФХ Баишева Матрена Петровна – 100 000 солк), уопсайа 277 500 солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 850 000 солк.

Бэлиэтээн эттэххэ, Дьарҕаалаахха 2011 с. “Үтүө дьыала” хайысхатынан арочнай спортивнай саала тутуллубута. Үбүлээһин хааччахтааҕынан сибээстээн манна тренажернай саала, спортивнай тэриллэри уурар уонна оҕолор таҥас уларыттар туһунан сирдэрэ суох. Спортивнай саалга оҕолор уонна ыччаттар эрэ буолбакка, кытыы нэһилиэк олохтоохторо бары успуордунан дьарыктанар биир саамай тутаах дьиэлэрэ буолар. Онон, саалаҕа эбии тутуу олоххо киириитэ социальнай өттүнэн олус суолталаах.  

Түгэһииргэ сыбаалканы күрүөлээһин ыытыллыаҕа. Бу үлэҕэ 2 599 674 солк. үбүлээһин ирдэнэр. Бу иһиттэн олохтоох дьаһалта бүддьүөтүттэн 404 674 солк., нэһилиэнньэттэн 60 000 солк., спонсордартан (ИП Андросова В.С. – 50 000 солк., ООО «Бытстрой” – 50 000 солк., ИП Юмшанова Н.А. – 15 000 солк., ИП Сотрудникова Е.В. – 10 000 солк., ИП Рожин М.М. – 10 000 солк) уопсайа  135 000 солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 2 000 000 солк.

 Сыбаалканы күрүөлээһин экологическай кыһалҕаны быһаарыы сүрүн түһүмэҕэ буолар. Күрүө-хаһаа оҥоһулуннаҕына бөх-сыыс тарҕаныытын хааччахтааһын, территория санитарнай туругун тупсарыы барарын бары өйдүүбүт.

 Түгэһиир нэһилиэгэр “Биракчан” түөлбэҕэ оҕо оонньуур былаһааккатын тутуу ыытыллыаҕа. Бу манна 2 695 000 солк. сууммалаах үлэ барыахтаах, ол иһигэр былаһаакка матырыйаалын ылыытыгар 2 423 384 солк, Дьокуускай куораттан тиэйтэрэн аҕалыыга 271 616 солк. Олохтоох дьаһалта бүддьүөтүттэн 400 000 солк., нэһилиэнньэттэн 60 000 солк., спонсордартан (ИП Кириллина Е.А. – 50 000 солк., ИП Старостин А.Д. – 50 000 солк., ИП Андросова В.С. – 50 000 солк. ИП ООО «Бытстрой” – 50 000 солк., ИП Рожин М.М. 10 000 солк., ИП Юмшанова Н.А. – 15 000 солк., ИП Сотрудникова Е.В. – 10 000 солк) уопсайа 235 000 солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 2 000 000 солк. көрүллэр.

Бэлиэтээн эттэххэ, «Биракчан” түөлбэҕэ быйыл хаарбах туруктаах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагыраама нөҥүө быйыл 12 кыбартыыралаах уопсай дьиэ үлэҕэ киириэхтээх. Онон, бу түөлбэҕэ 321 киһи, ол иһигэр 110 оҕо олорор сиригэр хайаан даҕаны оҕо аймах оонньуур былаһаакката олус наадалаах.

Түгэһиир нэһилиэгэр Портовская уулуссаҕа, сиэри-туому ыытар сквердаах тупсаран оҥоруу үлэтэ барыаҕа. Маныаха олохтоох дьаһалта бүддьүөтүттэн 300 000 солк., нэһилинньэттэн 70 000 солк., спонсордартан (гарантийнай суругунан “Ленинскэй” МУСП – 15 000 солк., ООО “Бытстрой”– 30 000 солк., ИП Обутов В.Т. – 10 000 солк., ИП Рожин М.М. – 20 000 солк., ИП Наумова Н.А.- 30 000 солк., ИП Горохов Х.В. – 10 000 солк., ИП Бочкарев Л.Д. – 5 000 солк. КФХ Горохова Р.Н. – 15 000 солк., ООО «РО Кочевник” – 15 000 солк.) уопсайа 150 000 солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 780 000 солк.

Портовская уулусса – нэһилиэкпит саамай киин уулуссата буолар. Бу уулуссаҕа улууспут киэн туттуута — чубуку кыыл стелалаах сиэри-уоту ыытар сквер тутуллуоҕа. Биһиги улууспутугар ыалдьыттыы кэлбит дьон, бэйэбит олохтоох дьоммут авиапортан тахсан иһэн, саамай көрөр, кэрэхсиир сирдэрэ буолуохтаах.

Маны тэҥэ улуустан икки бырайыак, ол иһигэр Түгэһиир нэһилиэгэр Хотугу норуоттар Оонньууларын символлардаах успуорт сквера тутуллуоҕа. Манна бэлиэтээн эттэххэ, биһиги улууспутугар Хотугу норуоттар өрөспүүбүлүкэтээҕи Оонньуулара түөрт төгүл ыытылынна, Сахабыт сиригэр бу Оонньуу үүнэн-сайдан тахсыыта Эбээн-Бытантайтан силиһин-мутугун тардар, ол иһин бу түөрт оонньуу символларын туруоран успуорт скверэ тутуллуута историческай сүҥкэн улахан өйдөбүллээх. Бу үлэ ыытыллыытыгар 2 300 000 солк., ол иһигэр муниципальнай оройуон бүддьүөтүттэн 400 000 солк., нэһилиэнньэттэн 70 000 солк., спонсордартан (гарантийнай суругунан “Ленинскэй” МУСП – 20 000 солк, ООО “Бытстрой” — 35 000 солк., ИП Обутов В.Т. – 10 000 солк., ИП Сотрудникова Е.В. – 15 000 солк., ИП Андросова В.С. – 10 000 солк., ИП Данзанов А.А. – 5 000 солк., ИП Старостин А.Д. – 10 000 солк., ИП Бочкарев Л.Д. – 5 000 солк., КФХ Горохова Р.Н. – 20 000 солк., ООО “РО Кочевник” – 20 000 солк.) уопсайа 150 000 солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 680 000 солк.

Өссө биир улууска көрүллүбүт квота Дьарҕаалаах нэһилиэгэр бэрилиннэ. Ол чэрчитинэн нэһилиэккэ 2 860 000 солк. үбүлээһиннээх (өрөмүөн-тутуу үлэтигэр 804 000 солк., матырыйаалын ылыыга 1 258 170 солк., Дьокуускайтан тиэйтэрэн аҕалыыга 797 830 солк.) Западная 3/1 уулуссаҕа спортивнай былаһаакка тупсарыыта ыытыллыаҕа. Бу иһигэр нэһилиэк бүддьүөтүттэн 500 000 солк., нэһилиэнньэттэн 60 000 солк., спонсордартан (ИП Скобенко Г.Г. — 100 000 солк., ИП Наумова Н.А. — 100 000 солк., ИП Сотрудникова Е.В. — 100 000 солк.) уопсайа 300 000 солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 2 000 000 солк. көрүллүөҕэ.

2017 сыллаахха Дьарҕаалаах нэһилиэгэр Западная 3/1 уулуссаҕа 24*15 иэннээх футбольнай спортивнай дьоҕус былаһаакка тутуллубута. Ол эрэн, үбүлээһин хааччахтааҕынан сибээстээн былаһаакка анал бүрүөһүнэ (покрытие) суох оҥоһуллубута. Ол да буоллар, дьыл сылаас кэмигэр нэһилиэнньэ, ыччат, оҕо — аймах саамай сөбүлээн сылдьар сирэ буолбута. Бу кэмтэн ыла 7 сыл ааста, олохтоохтор сынньанар, бириэмэлэрин туһалаахтык атаарар былаһааккалара тупсарыллан оҥорууга наадыйар.

Көрөргүт курдук, бары кыайбыт бырайыактар нэһилиэнньэ олоҕун уйгута тупсарыгар олус наадалаахтар. Бу манна улууспут олоҕуттан туора турбат, араас ыытыллар тэрээһиннэргэ, үлэлэргэ бэйэлэрин кылааттарын киллэрэр спонсордарга махталбыт муҥура суох. Кинилэр баар буоланнар, улууспут социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын түстүүллэр, баар кыһалҕалары туоратыһаллар. Бу курдук бары бииргэ — улууспут, нэһилиэктэрбит дьаһалталара, олохтоохтор, урбаанньыттар, араас хайысхаҕа юридическэй сирэйдэр бары бииргэ ситимнээхтик үлэлээммит бэйэбит олохпутун тупсарарга дьулуһуоххайыҥ. “Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраама” биһиги иннибитигэр улахан кыахтары арыйар. Маны мүччү тутумуохпутун эрэ наада. Бу этиллибит урбаанньыттартан, тэрилтэлэртэн ураты ким баҕалаах бары кыттыһан, бэйэбит сэмэй кылааппытын киллэриэхпитин сөп.

Ити этиллибит бырайыактар үбүлээһиннэрин туһунан этэр буоллахха, этиллибит 7 бырайыакка улууспут уонна нэһилиэктэрбит бүддьүөттэриттэн уопсайа 2 мөл. 638 солк. көрүллүөхтээх. Нэһилиэнньэ 446 тыһ. солк. уонна спонсордар 1,5 мөл. солк. кэриҥэ хомуйуохтаахпыт. Бу харчы хомулуннаҕына өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн улууспутугар 13 мөл. 310 тыһ. солк. көрүллэр. Бу улууспут тупсуутугар тастан кэлэр харчы диэн өйдүөххэ наада. Харчы хомуллуута болдьохтоох, нэһилиэнньэ бэйэбит олорор сирбитин тупсарыытын өйүөҕэ диэн бигэ эрэнэбит. Быйыл элбэх бырайыак кыайбыт буолан, элбэх харчы наада.

“Олохтоох көҕүлээһиннэри  өйүүр бырагыраама” нөҥүө улууспутугар бэрт элбэх тутуу барда. Дьарҕаалаах нэһилиэгин ититэр ситимин турбалара бу бырагыраама нөҥүө ылыллыбыттара, билигин бу нэһилиэк 100% ититиигэ холбонон олорор. Түгэһиир нэһилиэгэр бэйдиэ сылдьар ыттары быстах кэмҥэ тутар пуун тутуллан үлэҕэ киирдэ, аэропорт уулуссатын тупсарыы үлэтэ ыытыллар. Көрөргүт курдук, ааспыт сайын улуус киинигэр бетоннай олуктаах, балаһааккалаах, олус хаачыстыбалаах бөх-сыыс быраҕар контейнердары оҥорбуппут. Бу маннык да холобурдаан эттэххэ, бырагыраама көдьүүһэ олохпутугар-дьаһахпытыгар арылхайдык көстөр. Сылын аайы куонкуруска көхтөөхтүк кыттан  үлэлэстэхпитинэ оройуоммут тубустар тупсан иһиэҕэ”, — диэн Иннокентий Николаевич сиһилии уонна толору сырдатта.

Сардаана Копырина